Geen hiërarchie, maar heterarchie: de parallelle samenleving vanuit libertarisch perspectief

Door Edwin Delsing

Onze hersens zijn geen hiërarchisch geprogrammeerde machines, maar werken heterarchisch, dat wil zeggen op basis van nevengeschikte neurale verbindingen, stelde de Amerikaanse neurofysioloog en cyberneticus Warren Sturgis McCullogh. Dat verklaart onze creativiteit, ons aanpassingsvermogen en ons lerend vermogen. Op dezelfde manier zouden we onze samenleving moeten ordenen, schrijft industrieel architect en ingenieur Edwin Delsing*: in de vorm van parallelle netwerken die naast elkaar en door elkaar heen bestaan, en zo zorgen voor duurzaamheid, optimale creativiteit, dynamiek en onderlinge solidariteit. Zo’n nieuwe, “libertarische” manier van samenleven biedt een alternatief voor de dwingende verzorgings- en controlestaat die is uitgegroeid tot een bureaucratisch monopolie en materialistisch wangedrocht.

Neural network. Computer illustration of the brain’s neural network represented by lines and dots. A neural network is made up of nerve cells (neurons).

Libertariërs zien de vrije samenleving als een zichzelf organiserend systeem, bestaand uit individuen, die hun relaties vormen op grond van eigen, unieke en vrije keuzes. Uit het libertarische axioma, dat de volwassen mens eigenaar is van zichzelf, volgt vanzelf het individueel zelfbeschikkingsrecht en ontstaat het inzicht dat elke succesvolle vorm van samenwerking en samenleving berust op vrijwillige associatie. Inherent aan het libertarische denken is het geloof in de competentie van de mens om de juiste structuren te scheppen om voor zichzelf en de omgeving te kunnen zorgen. 

Deze zienswijze staat in contrast met de ideologie dat mensen ondergeschikt zijn aan een groter, collectief, geheel en volgens “van bovenaf” (door leiders of technocraten) vastgestelde plannen gecoördineerd moeten handelen voor het bereiken van een “summum bonum“, een hoogste goed. Inherent aan dit denken is het geloof in “leiders” en “volgelingen“, in de superioriteit van hoger- over lagergeplaatsten, van hoog- over laagopgeleiden, van autoriteiten over onderdanen, van gezag over ontzag, van meesters over knechten.

Het is niet moeilijk in te zien dat elke samenlevingsvorm die de vrijheden van haar leden beperkt, zijn eigen stabiliteit ondermijnt. Dit essay spiegelt de actuele structuur van de samenleving aan de manier waarop het menselijk brein zichzelf organiseert en legt uit waarom het libertarische denken intrinsiek menselijk is. De conclusie is, dat het juist de concurrerende alternatieven zijn, die de samenleving tegen de systemische risico’s van verstarde collectivistische structuren kunnen behoeden. Een pleidooi voor een libertarisch “opting-out” uit de monopolies van de overheid.

Heterarchie

De term “Heterarchie” (letterlijk: “de macht van de ander“, hier ook gebruikt om “nevenschikking“, in contrast met het hiërarchische “onder- en bovenschikking“, aan te duiden) werd voor het eerst in 1945 geïntroduceerd door de Amerikaanse neurofysioloog en cyberneticus Warren Sturgis McCullogh M.D.¹ Hij beschreef de reacties van zenuwcellen in neurale netwerken in het menselijk brein. In zijn baanbrekende essay “a heterarchy of values determined by the topology of nervous nets” vergelijkt McCullogh reflexen – die het effect zijn van eenvoudige feedbackmechanismen – met het complexe inferentiemechanisme (de manier om tot een logische conclusie te komen) in een neuraal netwerk, dat is gebaseerd op ‘sub-, super- of co-ördinatie van reflexen‘. Hij borduurt voort op het veel voorkomende geval waarin gelijktijdige reflexen elkaar tegenwerken. Eerst beschrijft hij hoe electrische schakelcircuits (‘dromes‘) in een regelsysteem volgens een hiërarchie van waarden onder- of bovengeschikt aan elkaar kunnen zijn, maar daarna stelt hij – op basis van zijn eigen waarnemingen – dat er in de werkelijkheid van neurale regelsystemen geen waardenhiërarchie bestaat. ‘Voor “waarden” kan er geen gemeenschappelijke schaal zijn“.

Al in 1943 had hij  samen met Walter Pitts in het essay “a logical calculus of the ideas immanent in nervous activity“² beschreven hoe een Turingmachine (computer, uitgevonden door Alan Turing in 1936) ook kon worden gemodelleerd door een eindig neuraal netwerk. Ook onderscheidden zij voor het eerst het neuron als het elementaire schakelelement in de hersenen. Ze beschrijven hoe in het zenuwstelsel veel “circular paths” voorkomen. In programmeertermen zou je spreken over “loops“. McCullogh’s gebruikt de termen “dromes” en “diadromes” (= renbaan, vgl. hippodrome – paardenrenbaan).

Hij concludeert¹: “een organisme dat zo’n zenuwstelsel bezit […..] is voldoende uitgerust om onvoorspelbaar te zijn op grond van elke theorie die op een waardenschaal is gebaseerd. Het heeft een heterarchie van waarden en blijkt zodoende te rijk aan verbindingen te zijn om zich aan een “summum bonum” te onderwerpen“.

McCullogh postuleert hoe de hersenen omgaan met incoherente, zichzelf tegensprekende informatie. Hij beschrijft de hersenen als een “democratisch somatotopisch neuraal netwerk” (somatotopisch: kenmerk van hersenschorsgebieden, waarbij elk punt van de hersenschors overeenstemt met een welbepaald punt van het lichaam). Zijn principe “redundantie van mogelijke opdrachten” (“Redundancy of Potential Command“) werd door Heinz von Foerster en Gordon Pask verder ontwikkeld in hun studie over “self-organization“³ en door Pask in zijn “Interactions of Actors Theory“ ⁴

McCullogh’s essay¹ is zodanig tot het uiterste gecomprimeerd en zozeer verpakt in onconventionele wiskundige termen dat het decennia duurde voordat zijn genie doordrong en de term “heterarchie” oversloeg naar andere kennisdomeinen.

Tegenwoordig is “heterarchie” in de informatiewetenschap geen exoot meer, de term is boven komen drijven in de ontwikkeling van nieuwe inferentiemethoden (methoden om een conclusie af te leiden uit (statistische) informatie) en toepassingen van kunstmatige intelligentie op basis van neurale netwerken.

Heterarchie staat voor een nieuw inzicht in de informatica, dat “waarheid” gelijktijdig anders (alternatief!) kan zijn en zelfs tegenstrijdig, afhankelijk van verschillende “contexten” (McCullough spreekt over “contextures“) en dat in werkelijkheid co-ördinatie (in de zin van nevenschikking) een prominentere rol speelt in het succesvol functioneren van een regelsysteem dan de soms overgewaardeerde regels van hiërarchische onder- en bovenordening. Heterarchisch gestructureerde organische regelsystemen blijken sterker, veelzijdiger en adaptiever. Dit inzicht uit de neurologie heeft aan het begin van dit millennium ook de managementtheorieën bereikt van grote, multinationale organisaties⁵.

Betekenis voor het Libertarisme

Libertarische en klassiek-liberale lezers zullen misschien – als ze tot hier moedig doorgelezen hebben – een aantal impulsen hebben opgevangen. Er wordt hier gesproken over natuurlijke zelforganisatie op een manier die herinnert aan de “onzichtbare hand” van Adam Smith: de aanname dat de economie het best zichzelf kan regelen. Het principe van zelfbestuur en zelforganisatie staat daarmee diametraal tegenover de planmatig gestuurde of beïnvloede economie en haar “maakbare” samenleving. Er wordt hier door neurologen gesproken over elementen (neuronen) in een schakeling die niet dwingend ja of nee moeten zeggen, vanwege een of andere binaire logica om net als een “radertje in een raderwerk” in een voorbestemde richting te moeten draaien. Neuronen kunnen net als mensen ook tegenstribbelen, een alternatieve, derde weg inslaan, zich passief gedragen of tegen een constante stroom van externe impulsen inzwemmen.

Dat er een hoop regels zijn die niet voor ieder neuron alsook niet voor ieder mens gelijk (kunnen) gelden, dat de prioriteiten van het ene beslissingspunt wel eens heel anders kunnen zijn dan die van een ander, laat ons denken aan het libertarische principe van “zelfeigendom” en het daarvan afgeleide recht op zelfbeschikking en het recht op exclusief eigendom. Dat dit onverlet laat dat dit tegelijk bestaat met een heleboel beslissers (neuronen) die zich netjes in stramienen laten voegen geeft voeding aan het tweede libertarische principe van non-agressie: leven en laten leven.

Structuuridentiteit

Mag je zomaar een metaforische vergelijking maken tussen de werking van het systeem van schakelingen dat het menselijk brein vormt en het systeem van samenwerkende en samen beslissende individuen in een menselijke samenleving?

Als je een klein beetje vertrouwd bent met de systeemtheorie, dan ken je het begrip “structuuridentiteit“⁶. Je kunt dit begrip zo voorstellen: een geschreven partituur en de gespeelde muziek hebben een identieke structuur, terwijl beide zich toch in andere “dimensies” van de realiteit afspelen. Een bouwplan en het proces van de realisatie ervan: de ruimtelijke, materiële en temporele systemen van een gebouw vertonen alle een identieke structuur. Je kunt als het ware het ene systeem met het behulp van het andere “afbeelden“. Zo kan het ook met ordenende principes zijn: vindt de natuurwetenschap de sleutel tot zelforganisatie van neurologische, biologische of astronomische systemen, dan kan diezelfde structuur wellicht ook te vinden zijn in de manier waarop mensen hun samenlevingen “structureren“. En is onze wetenschap niet vaak verder gekomen door de bestudering van de natuur?

Dit is geen hypothese: het bestaan van heterarchische structuren in ons brein maakt ons tot informatie-genererende machines: wij scheppen zogezegd ordening. Uit onze breinen komen echter niet voortdurend dezelfde gesocialiseerde en voorspelbare mensen voort. Mensen zijn verschillend omdat ons fysisch reproductiesysteem (biologisch, geaardheid) en ons besturingssysteem, onze hersenen (informatieverwerking, gedrag), tot het formeren van (onvoorspelbare) verschillen in staat zijn. De stelling, dat ditzelfde zichzelf organiserend principe in de hersens ook ten grondslag ligt aan hoe samenlevingen zich kunnen (re-)organiseren, is niet uit de lucht gegrepen en kan heel goed als uitgangspunt voor verdere interpretaties genomen worden.

Omdat wetten en algoritmes altijd op dezelfde manier, met een beoogd doel, een oplossing zoeken zijn beide in zekere zin structuuridentiek. Zij zijn uitstekend geschikt om gehoorzame mensen en machines te besturen volgens van tevoren uitgestippelde methoden. Mensen lijkt echter altijd op zoek te zijn naar alternatieve, betere, nog onbekende regelsystemen en naar de vervanging van wetten waaraan ze zichzelf een tijdlang onderworpen hebben en die storend blijken voor de ontwikkeling van hun veranderende ideaalvoorstellingen.

Overleving van de soort

Wanneer je je afvraagt waarom de hersens niet net als geprogrammeerde machines werken kom je snel op begrippen als scheppingsvermogen, creativiteit, het aanpassen aan externe veranderingen en op ons lerend vermogen. Dat zijn allemaal positieve aspecten van heterarchische mechanismen.

De vraag is gegrond hoeveel heterarchische dissidentie een goed werkend regelsysteem kan verdragen. Een uit de hand lopende ontregeling van het brein, bijvoorbeeld een epileptische aanval, kan negatieve gevolgen hebben voor het getroffen individu, en we kunnen slechts raden welke natuurlijke functie zulke heftige ontregelingen hebben. Een opgelicht tipje van de sluier geeft onze verbazing  weer wanneer we een kijkje nemen bij de groep mensen die onder epileptische aanvallen leden: Julius Caesar, Koning Gilgamesj, Napoleon Bonaparte, Vincent van Gogh, Jeanne d’Arc, Alexander de Grote, Karel V, Molière, Sokrates, Lenin, Paulus van Tarsus, Alfred Nobel, Gustave Flaubert, Dostojewskij, Lord Byron, ….. is het werkelijk alleen maar schadelijk?

Zo kan een uit de hand lopende ontregeling van de menselijke samenleving, die je als revolutie zou kunnen bestempelen, bloedig en schadelijk zijn, maar ook geweldloos en heilzaam. De manier waarop hersens zichzelf na letsel opnieuw organiseren – net als blinden vaak met hun hoogontwikkeld gehoor hun handicap enigzins compenseren – heeft zeker te maken met het vermogen van zelforganisatie van het brein. Ook na grote, ontwrichtende, politieke omwentelingen is het maatschappelijk herstel een zekerheid en dat gaat soms verrassend snel.

Ik denk dat heterarchische mechanismen in de natuur uiteindelijk het vergroten van de overlevingskansen van de soort dienen en evolutie in de hand werken. Je kunt misschien stellen dat heterarchie in het brein deel is van het Darwinistisch mechanisme van “survival of the fittest“.

Nu, in de eenentwintigste eeuw zien we dat op grond van het inzicht over het heterarchisch principe ook de informatica op zoek is naar niet-algoritmische (inferentie-)methoden om “kunstmatige intelligentie” te verwezenlijken en naar heterarchische codes op zoek is.

Het lijkt dus misschien in eerste instantie een wat onwerkelijke sprong om van McCulloghs’ bevindingen over de werkingsprincipes van neurale netwerken naar politiek libertarisme te gaan, maar het mag nu duidelijk zijn dat er een meer dan alleen interessante parallel ligt. Die parallel is inmiddels opgepikt. Vanaf de jaren ’70⁷ heeft het begrip “heterarchie” grote invloed gehad op de ideeën over de werking van grote ondernemingen⁸ tot op de ideologie van internationale betrekkingen tussen natie-staten⁹. In dit essay trekken we de lijn door naar de manier waarom samenlevingen zich kunnen (her)organiseren.

Er zijn belangrijke structuuridentiteiten tussen heterarchie in de systeem- en informatietheorie enerzijds en libertarische concepten voor samenlevingen anderzijds. Libertarisme gaat uit van de natuurlijke soevereiniteit van het individu. De voorwaarde voor individuele soevereiniteit vereist libertarische, niet-hiërarchische economieën en samenlevingen, die in wezen gebaseerd zijn op het natuurlijke recht van individuele zelfbeschikking en waarin geschreven wetten ondergeschikt zijn aan onvervreemdbare, natuurlijke vrijheden. Libertariërs zijn van mening dat zulke geschreven wetten, regels en hiërarchieën alleen kunnen bestaan ​​voor zover ze op vrijwillige samenwerking van individuen berusten en door henzelf gecontroleerd en weer afgeschaft kunnen worden. Hiërarchische systemen zijn in dit perspectief functioneel ondergeschikt aan heterarchische systemen.

Libertariërs handelen volgens hun eigen waarden en moraal. Het gaat hen er niet om de “moral high ground” in te nemen en anderen te beléren, maar om in het eigen recht te kunnen staan. Hun leidraad is vaak: “Ik wil niemand regeren, maar ik wil ook niet door iemand anders geregeerd worden“. Telkens wanneer het natuurlijke recht op zelfbeschikking (het nemen van verantwoordelijkheid voor zichzelf) wordt beperkt door enige (collectivistische) macht, zullen libertariërs zich daartegen heftig verzetten en naar manieren zoeken om aan dergelijke machtsstructuren te ontsnappen. Libertariërs onderwerpen zich niet aan een extern gedefinieerd “summum bonum“, geen “hoogste goed“. Het collectieve “hoogste goed“, politiek vaak geïdentificeerd met het ‘algemeen belang’, kan niet van bovenaf worden afgekondigd, maar het construeert zichzelf, in de werkelijkheid van eenieders individuele context, als het ware “bottom-up” vanuit de optelsom van eenieders hoogste goed. Dus “gemeenschappelijke waarden” ontwikkelen zich vanuit de bedoelingen – en in wederzijds respect – van een veelheid aan individuele actoren. Daarbij neemt ieder de vrijheid om zich met anderen te verbinden, om ergens aan deel te nemen, om zich van deelname te onthouden of om gewoonweg te weigeren mee te doen. Dat is geen anarchie, het is  je reinste heterarchie. Vanuit een systeemtheoretisch oogpunt is een dergelijke werkingsmodus natuurlijk en een noodzakelijk attribuut voor de zelforganisatie van de menselijke samenleving. Als we McCollough’s inzicht volgen, dat heterarchie in een zenuwstelsel al mogelijk is in een systeem groter dan 6 (zes!) neuronen, dan is heterarchische ordening van menselijke samenlevingsvormen immanent: het is ons mensen aangeboren.

Libertarische heterarchie tegenover de hiërarchische “sociaal”-democratie

Het libertarisme staat niet voor niets op gespannen voet met onze hier-en-nu-West-Europese dwangbuisstaten: de zogenaamde ‘sociaal-democratieën‘. Deze staten zijn (behalve de Zwitserse) gebaseerd op hiërarchische grondwetten, die zijn voortgekomen uit monarchistisch-revisionistische hegemonieën. In de loop van de tijd werden deze in de meeste domeinen onvolledig afgestemd op de zich ontwikkelende collectivistische interpretaties van gelijkheid en broederschap. Deze staten belichamen de dictaturen van de aan de overheid verslaafde meerderheid.

Het revolutionaire principe van “gelijkheid voor de wet” faalt door het feit dat elke (rechts)zaak anders gecontextualiseerd is¹⁰. Het socialistisch ideaal van “broederschap” stoot tegen de biologische realiteit dat we helemaal niet allemaal elkaars broers en zussen zijn.

Libertariërs daarentegen waarderen individuele verschillen en beschouwen anderen niet als broeders met bijbehorende alimentatieverplichting maar als mogelijke vrienden, als handelspartners of ook wel eens “helemaal niet“¹¹. Ze vormen samen met andere individuen vrijwillig netwerken om er zelf en samen beter van te worden. Ze organiseren zich van beneden naar boven in autonome structuren (echtparen, ondernemingen, verenigingen, coöperaties, congregaties, …) die, in verbinding met elkaar, gericht zijn op het verbeteren van de situatie van elk van hen. Erkenning van anderen als “vriend” of “vriendin” gebeurt uit vrije, individuele beslissing, en niet vanwege een autoritair afgedwongen herverdeling van de vruchten van elks prestaties. Dat binnen deze heterarchische netwerken ook hiërarchische structuren bestaan (gezinnen, families) doet niet af aan het heterarchische karakter van zulk een libertarische samenleving.

Vrije individuen kunnen in heterarchische netwerken de aard van hun relaties zelf kiezen. Dat we heterarchie tussen de verschillende takken van multinationals of tussen natie-staten kunnen onderscheiden, mag niet verhullen dat vanuit een libertair standpunt bezien individuen de kleinste schaaleenheid zijn in de heterarchische netwerken van de menselijke samenleving. In die zin biedt het concept van “heterarchie” een belangrijke stelregel voor de definitie en de realisatie van libertair denken, zowel op economisch als op politiek gebied.

Implicaties en vooruitzichten

Co-ordinatie, neven-stelling van actoren is essentieel voor een ons bekend concept: concurrentie. Heterarchie beschrijft naar mijn mening niets minder dan de (systeemtheoretische) grondbeginselen voor concurrentie. Een wereld waarin alternatieve waarheden in wisselende contexten bestaan, en waarin deze alternatieve waarheden elkaar – ongehinderd – kunnen beïnvloeden, kan leren, zich succesvoller ontwikkelen en uiteindelijk overleven. Heterarchisch georganiseerde structuren zijn essentieel voor het voortbestaan van organismen, omdat ze voorkomen dat een te strak georganiseerd organisme een systemisch risico voor zichzelf wordt en door een “programmeerfout” verkeerd reageert op veranderingen en in zijn geheel afsterft.

Anno 2021 domineert de sociaal-democratische verzorgingsstaat nog steeds in West-Europa. Vanuit libertarisch perspectief is de verzorgingsstaat een enorm wangedrocht geworden, gesteund door steeds onbuigzamere wetten en regels, die moeilijk te overtreffen zijn in termen van bureaucratie en bevordering van consumentisme. De reikwijdte van de dwingende verzorgingsstaat is zo alomvattend geworden dat het een systeemrisico is geworden voor de gehele menselijke samenleving. Sommige libertariërs hopen zelfs dat de sociaal-democratische verzorgingsstaat zichzelf zal wurgen, daarbij misschien vergetend dat de meesten van ons ook getroffen zouden worden door de ineenstorting ervan.

Daarom is het essentieel, dat midden in deze verzorgingsstaten libertarische alternatieven worden ontwikkeld, dus in concurrentie met de nu nog heersende sociaaldemocratie. Het libertarisme heeft daarbij nogal wat opties te bieden.

Secessie

Naar mijn mening is het een allereerste en noodzakelijke stap om aanspraak te maken op het recht op “opting-out” van de “verplichte” onderdelen van de verzorgingsstaat. Secessie, de vrijheid om niet mee te doen, om afscheid te nemen, is een basisvrijheid die is gebaseerd op het natuurlijke recht op individuele zelfbeschikking. Een concreet voorbeeld is de wens van de jonge generatie om vrijgesteld te worden van steeds hogere bijdragen aan de ondergefinancierde, verplichte “sociale” oudedagsvoorzieningen.

Allen die om dergelijke opting-out-claims uit de sociaaldemocratie vragen, moeten zich er terdege van bewust zijn, dat ze, tenzij ze naar een ander territorium verhuizen, nog steeds in uitwisseling staan met de (collectivistische) rest van de samenleving. Zich losmaken van het “sociaal vangnet” van de overheid vereist misschien om zich aan te sluiten bij “particuliere“, alternatieve beschermende voorzieningen, om in tijd van nood niet toch nog een beroep op die vermaledijde overheid van de anderen te moeten doen. Waar nodig kunnen ze daarvoor wederzijdse, “onderlinge” samenwerkingsverbanden opzetten, archaïsche strukturen aanspreken (eigen vermogen, families, genootschappen) of nieuwe vormen van bescherming uitvinden.

Een van de modaal-logische operatoren¹² in heterarchische regelsystemen is de “het is mogelijk dat“-variant van volledige afwijzing van de eis zelf, wat bijgevolg kan leiden tot out-of-the-box oplossingen.

Zogenaamd realistische kritiek op dergelijke libertarische “afvallige” of “separatistische” ideeën toont vaak juist een gebrek aan kennis van de werkelijkheid. Een voorbeeld: “De samenleving is zo complex, het is onmogelijk om je nieuwe, eigen structuren op te bouwen“. Dit argument laat achterwege, dat het vorige generaties wel degelijk gelukt is om volgens hun inzichten alternatieve structuren te verwezenlijken. Of een andere veelgehoorde kritiek: het vermeende gebrek aan ‘solidariteit’: ‘wie niet wil bijdragen die hoort hier niet en kan maar beter vertrekken’. Dit is het zogenaamde “Mafia-argument“. In plaats daarvan kun je opperen, dat verschillende systemen heel goed parallel op hetzelfde territorium kunnen bestaan¹³.

Het “wegwezen“-argument gaat voorbij aan alle bestaande paradigma’s: wat is een klooster anders dan een “geestelijk” alternatief voor een “wereldlijk” leven in seculiere slavernij? Waarom leven nomaden (Roma, Sinti) vrijwillig in hun eigen “sub“-cultuur? En hoe moeten we de islamitische claim van hun door God gegeven sharia-primaat anders begrijpen dan als een parallelle structuur aan de sociaal-democratische “rechtsstaat“? Kijk eens naar expat-gemeenschappen in de hogere managementniveaus van multinationale ondernemingen. Nog meer dan de voorgaande voorbeelden worden hun leden geconfronteerd met de relativiteit van uniformerende termen als “burgerschap“, “fiscale woonplaats“, “leerplicht“, enz. Vaak bestaat hun “sociale zekerheid” uit een bankrekening in Dubai of Singapore, terwijl de sociale zekerheid voor de lokale “woonvaste” bevolking vaak meer het karakter heeft van een sleepnet, dat zoveel mogelijk bijdragers vangt voor het financieren van dure mono- en oligopolies.

En zelfs zonder deel uit te maken van een gemeenschap van andersdenkenden kunnen individuen strategieën volgen om actief weerstand te bieden aan de verzorgende fiscaalstaat: domicilie in Paraguay, “go Galt” volgens de ideeën van Ayn Rand¹⁴, het onttrekken van financiële steun aan autocratische structuren, geïnspireerd door Etienne de la Boëtie¹⁵. Je kunt een leven voeren als “perpetual traveller” (eeuwige reiziger, digital/urban nomad), offshore bedrijfsstructuren opzetten, actief parasiteren op sociale systemen, enz. Zelden hoort men er iets positiefs over: in verzorgingsstaten wordt het wel erg snel bestempeld als “asociaal“.

Maar in al deze voorbeelden weten individuen en bedrijven uit vrije wil op de een of andere manier te ontsnappen aan de dwingende regels van een staat. Het voorstel voor vrijwillige secessie van de verzorgingsstaat en het ontwikkelen van heterarchische, libertarische alternatieven mist dus absoluut geen realiteitszin. 

Heterarchische staatshervormingen of libertarische instellingen?

In overeenstemming met het perspectief van heterarchische organisatiestructuren, kunnen we tegelijkertijd zowel over innovatieve, libertair geïnspireerde alternatieve concepten als over libertarische staatshervormingen discussiëren, omdat beide benaderingen in hun eigen context staan en met elkaar concurreren.

De taak van libertarische politieke partijen is om samenlevingen ertoe aan te zetten de planeconomie van de verzorgingstaat te hervormen van zijn monarchisch-hiërarchische oorsprong naar de door zelforganisatie ontstane, fijn gestructureerde, netwerken van een vrije markteconomie. Een aspect van een dergelijke hervorming is de afwijzing van de monarchie als vorm van staatsorganisatie. Niet omdat we geen soevereiniteit gunnen aan een vorst, maar omdat alle mensen van nature evenveel soevereiniteit hebben. Het proces van uiteenvallen van monarchische, hiërarchische fundamenten van staatsbeheer betekent dat de eertijds centralistische overheid in fijnst mogelijke fracties wordt opgedeeld.

Het is onrealistisch om aan te nemen dat mensen ooit een ‘sociaal contract’¹⁶ met een buitensporig grote overheid zijn aangegaan. Ook is de veronderstelling fout dat een ‘Res Publica‘ altijd een overheidsmonopolie betekent of dat een staat alleen kan volharden als één enkele entiteit.

Het Zwitserse politieke systeem wordt vaak genoemd als een voorbeeld van een succesvol alternatief voor centralistische, hiërarchisch georganiseerde staten. In Zwitserland beheersen de goed 2’000 gemeenten ongeveer de helft van de overheidsuitgaven. De 23 kantons zijn soevereine staten en hebben alleen een deel van hun bevoegdheden aan de Zwitserse Bond gedelegeerd. Er zijn 23 kantonale parlementen en evenveel staatsgrondwetten en kantonale regeringen. Kantons zijn in fiscale concurrentie met elkaar en waar er geen erfbelasting is, schieten de palliatieve zorgklinieken uit de grond. De secessie (afsplitsing) van een nieuw, soeverein, kanton van franstaligen (Jura) uit het in meerderheid duitstalige kanton Bern in 1979 was een absoluut schoolvoorbeeld van heterarchische organisatie.

Maar – vanuit libertair standpunt – kweekt zelfs Zwitserland wangedrochten, zoals de verplichte publieke financiering van tv- en radio-uitzendingen op federaal niveau. Zelfs hier zijn we verre van heterarchische positionering van alle omroepen en eindigt het met een tekort aan afwijkende informatievoorziening als gevolg van de dominante positie van de gesubsidieerden.

Om heterarchische structuren in staat te stellen zich binnen een bestaande staat te ontwikkelen, moeten oude hiërarchieën een stap terug doen uit hun machtsgebieden, zodat ze ondergeschikt kunnen worden aan heterarchieën en mag het individu geen “onderdaan” meer zijn maar moet soeverein kunnen beslissen over de eigen “pursuit of happiness” (het streven naar geluk).

Hiërarchie wordt vaak ten onrechte gedefinieerd als complementair aan heterarchie. Een heterarchische orde kan nooit onderworpen zijn aan een hiërarchische volgorde, terwijl het omgekeerde wel mogelijk is: binnen een heterarchie kunnen hiërarchieën bestaan als gevolg van vrije beslissingen van deelnemers. Afwijkende, “onwillige” actoren kunnen zich kunnen terugtrekken uit de hiërarchieën van anderen. Met andere woorden: in geval van onenigheid kan men uittreden uit een kerkgenootschap. Maar kan men vandaag in alle redelijkheid ontslag nemen uit de status van staatsburger? Is het niet eigenlijk in het hoogste belang van de staatsorganisatie zelf om met mensvriendelijke wetten te voorkomen dat mensen afscheid van haar nemen? Moeten we de felle pogingen van de VN om de status van ‘statenloos‘ uit te roeien niet zien als een poging om de gehele mensheid aan de hiërarchiën van natie-staten te onderwerpen? Hebben niet veel staten de neiging om hun o zo belangrijke dissidenten te verbannen en te vernietigen?

De gewenste fragmentatie van bestaande politieke hiërarchieën in steeds slankere entiteiten moet dus zo ver gaan totdat er voldoende actoren zijn gevonden die een al of niet hiërarchische structuur ondersteunt die hun doel dient. Het draait allemaal om het verplaatsen van beslissingscompetenties van grote sociale collectieven naar kleinere vrijwillige collectieven van individuen om te voorkomen dat minderheden met geweld worden onderworpen aan een systeem dat zij niet willen. Het betekent dan ook dat individuen betrokken worden bij de besluitvorming die hen aangaat; het einde van politieke lethargie. Het betekent een verregaande opdeling en vermindering van de invloedssferen van de staat. Functionele collectieve werkterreinen zoals onderwijs, medische zorg, maatschappelijk welzijn, defensie, veiligheid, enz. kunnen als ondernemingen, stichtingen of verenigingen door afzonderlijke en pluriforme besturen, management en directies worden gevoerd, die op verschillende aggregatieniveaus met elkaar samenwerken. Waarom zouden we denken dat het het meest effectief is om het gehele speelveld over te laten aan één monopolie-overheid, aan een unie van staten of zelfs aan één wereldregering? Het is een misvatting dat slechts één enkele regering de ultieme competentie kan hebben in alle aspecten van aangelegenheden van zogenaamd algemeen belang. De verdeling van competenties over (zeer) veel beleidsmakers is een kenmerk van heterarchieën.

Zelfs als libertarische staatshervormingen in onze huidige schijndemocratieën, waarin de meerderheid afhankelijk is van een paternalistische overheid, als utopisch geframed worden, zouden dergelijke hervormingen niet eens schadelijk zijn voor de huidige profiteurs van het staatssysteem. Meer concurrentie en een nauwkeurigere verdeling van competenties zorgt voor een in het geheel hogere toegevoegde waarde. Bovendien neemt in de huidige structuren het vertrouwen van de algemene bevolking in de instellingen van de verzorgingsstaat voortdurend af. Daarom is de auteur van dit essay optimistisch over de publieke acceptatie van ingrijpende staatshervormingen. Het is de moeite waard om de argumentenstrijd in de politieke arena te voeren en het veld niet over te laten aan de dwangfantasieën van rode, groene of bruine collectivisten.

Parallel aan het streven om staatshervormingen door te voeren, realiseren libertariërs buiten overheden om consequent hun alternatieve concepten. Het succes van initiatieven als b.v. Amazon, E-Bay, Airbnb, Uber, Bitcoin…. onthult de urgentie: de samenleving absorbeert ze in een mum van tijd en zeer intens. Al deze “libertarische” alternatieven bedienen de individuele vraag beter en goedkoper als de staat en ze kunnen – in een veranderde context – uitstekende terugvalopties worden wanneer andere systemen zwaarder toegankelijk worden of zelfs uitvallen.

Geheel in overeenstemming met de theorie van heterarchisch gestructureerde netwerken (i.c. de explosie van het aantal “modaal-logische interconnecties“, genaamd “diallellen“¹⁶) worden deze innovaties nu pas mogelijk gemaakt door de goedkope en praktisch onbeperkte internetgebaseerde communicatie en smartphonetechnologie¹⁸. Door de impact ervan dalen veel prijzen. En het beste is: veel ervan is niet verboden¹⁹!

Het leven zelf kan niet worden verboden, ondanks de defensieve autorisatie- en controlepsychose van bureaucratische overheden. Verbod is “uit“, opties zijn “in“!

* Edwin J.F. Delsing, 1959, is een Nederlandse industrieel architect en ingenieur van de structuralistische school. In 1989 promoveerde hij aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij woont en werkt sinds 1990 in Zwitserland.

De basis voor dit artikel werd eerder gepubliceerd op 13 september 2019 in “eigentümlich frei” onder de titel “Heterarchie, eine fundamental libertäre Ordnung”

Voetnoten

N.B. Voor een goede inleiding in het begrip heterarchie verwijzen we naar het essay “Heterarchy-Hierarchy, two complementary categories of description” van Eberhard von Goldammer in Vordenker, augustus 2003. Internetpublicatie: http://www.vordenker.de/heterarchy/a_heterarchy-e.pdf onder Creative Commons License.

¹ McCullogh, Warren S., “een heterarchie van waarden bepaald door de topologie van zenuwnetten“, Bulletin of Mathematical Biophysics, Vol 7 (1945), pp 89-93. https://vordenker.de/ggphilosophy/mcculloch_heterarchy.pdf

² McCullogh, Warren S. en Walter Pitts “a logical calculus of the ideas immanent in nervous activity”, Bulletin of Mathematical Biophysics Vol 5 (1943), pp 115–133.

https://www.cs.cmu.edu/~./epxing/Class/10715/reading/McCulloch.and.Pitts.pdf

³ Von Foerster, Heinz (1960). “On self-organizing systems and their environments“, pp. 31–50 in Self-organizing systems. M.C. Yovits and S. Cameron (eds.), Pergamon Press, London.

https://www.organism.earth/library/document/on-self-organizing-systems

⁴ Pask, Gordon en Gerard de Zeeuw (1993), “Interactions of Actors (IA), Theory and Some Applications.” OOC/CICT/Universiteit Amsterdam. http://www.cybsoc.org/PasksIAT.PDF

⁵ Zie bijvoorbeeld: Paz Estrella Tolentino, “Hierarchical Pyramids and Heterarchical Networks: Organisational Strategies and Structures of Multinational Corporations and its Impact on World Development.” Bijdragen aan politieke economie, Vol. 21, blz. 69-89, 2002.

⁶ Zie Bertrand Russell, “De menselijke kennis, haar omvang en beperkingen“, verschenen als “Human Knowledge – its scope and limits“, London, 1948

⁷ Zie bijvoorbeeld: Jay (James) Ogilvy, “Heterarchy: an idea finally ripe for its time“, Stratfor.com, 2016 (internet), resp. James Ogilvy, “Many dimensional man: decentralising self, society, and the sacred.“, Oxford University Press, 1977.

⁸ Adriana Lukas: Hacking at Hierarchy. Lezing voor “libertarian Home”, 08.07.2013.

⁹ Brenton Beach, “Introducing heterarchy: a relational-contextual framework within the study of International Relations. A thesis presented in partial fulfilment of the requirements for the degree of Master of Arts In Politics At Massey University, Manawatu, New Zealand“, 2017

¹⁰ Verschillende contextualisering is – in theorie van heterarchieën – de belangrijkste reden voor het bestaan ​​van verschillende waardensystemen in parallelle “dromes” (feedback-circuits).

¹¹ Vergelijk het antwoord van Howard Roark op zijn nieuwsgierige tegenstander Ellsworth Toohey in Ayn Rand’s roman “The Fountainhead” met wat hij eigenlijk van hem vindt: “I don’t think of you“.

¹² De modale propositielogica gebruikt operatoren die modaliteiten uitdrukken zoals “het is mogelijk dat“, of “het is noodzakelijk dat“.

¹³ Uit “Glossar der Deutschen Akademie für Management (2019)“:

(vertaald uit het Duits) “Heterarchie beschrijft een gedecentraliseerd organisatiemodel, waarin verschillende delen van een organisatie niet boven- of ondergeschikt zijn, maar op gelijke voet staan. Kenmerkend voor een heterarchische organisatie zijn zelfbeschikking, autonomie en bottom-up besluitvorming. De term heterarchie is niet helemaal in strijd met hiërarchie, omdat hiërarchische subprocessen kunnen bestaan ​​binnen een heterarchische organisatie”

https://www.akademie-management.de/service/glossar/glossarordner-mit-h/heterarchie

¹⁴ cf. Ayn Rand, “Atlas shrugged“, Random House, New York USA, 1957. De roman presenteert de dystopische ineenstorting van de collectivistische verzorgingsstaat, versneld door de staking van productieve intellectuelen.

¹⁵ Étienne de la Boétie, “Discours de la servitude volontaire” (= verhandeling over vrijwillige dienstbaarheid), geschreven in 1543, postuum gepubliceerd in 1574. Het bevat zijn oproep “Soyez résolus de ne plus servir, et vous voilà libres!” Weest vastberaden om niet meer te dienen – en dan ben je vrij!

¹⁶ Jean-Jacques Rousseau; “du contrat social ou principes du droit politique“, 1762.

¹⁷ Het astronomische aantal zogenaamde “diadromen” (terugkoppelingen), waarnaar Warren McCullogh al in 1945 verwees in zijn geniale essay¹, is kenmerkend voor het menselijk brein. Het betekent dat het potentieel van heterarchische organisatie in de informatica pas is ontsloten na het bereiken van zeer grote en goedkope rekencapaciteit.

¹⁸ Zie ook: Michaela Moser, “Hierarchielos führen” (leiden zonder hiërarchie), Springer Gabler Wiesbaden, Deutschland 2017. “Diese räumliche, zeitliche und sachliche Entkopplung der Informationsflüsse von Hierarchien sowie die rasante Weiterentwicklung des Internets führen gegenwärtig zu einer Emanzipationder Kommunikation aus deren hierarchischen Barrieren. Damit können geeignete IT- und Kommunikationstechniken ein wichtiger Hebel sein, um vorhandene, hierarchische Organisationsstrukturen aufzubrechen und den Übergang zu heterarchischen Systemen zu ermöglichen. ” (pagina 114).

Vertaling:

“Deze ruimtelijke, temporele en functionele ontkoppeling van hiërarchische informatiestromen en de snelle ontwikkeling van computerprogramma’s en het internet leiden tegenwoordig tot een emancipatie van communicatie uit hun hiërarchische barrières. Hiermee kunnen adequate IT- en communicatietechnologieën belangrijke niveaus zijn voor bestaande hiërarchische organisatiestructuren opbreken en de overgang naar heterarchische systemen mogelijk maken.”

¹⁹ Over het ontsnappen aan de greep van de verzorgingsstaat:

• Uitschrijven uit een vaste woonplaats in territoria met hoge belasting en domicilie opnemen in gebieden met lage belasting, of voortdurende verplaatsing van de administratieve verblijfplaats.
• Securitisering van woningen in particulier bezit in vastgoedtrusts of stichtingen om geen grijpbaar (belastbaar) “onroerend goed” meer te bezitten.
• Niet meer “werken“. Zelfstandig geld verdienen in plaats van het statuut van werknemer te hebben. “Werknemers” worden gemakkelijk geboeid in collectieve arbeidsgerelateerde verzekeringen en vergoedingsregelingen.
• Maak gebruik van verzekerde, particuliere oudedagsvoorzieningen en bouw eigen vermogen op.
• Maak gebruik van particuliere ziektekosten- en arbeidsongeschiktheidsverzekeringen, zodat u zelf een keuze kunt maken uit pakketten van verzekerde risico’s.
• Gebruik privé medische praktijken voor meer efficiëntie en zeggenschap over de contractuele uitvoering.
• Verklein de persoonlijke gefiscaliseerde voetafdruk. Bijvoorbeeld door onnodige consumptie te verminderen zodat consumentenbelastingen worden geminimaliseerd.
• Energie-autonomie. Zelfstandige, kleinschalige opwekking van elektrische stroom en bijmenging van boeren-biodiesel (zelf geproduceerde plantaardige olie) voor mobiliteit om accijns en energieheffingen te omzeilen.
• Vermijd consumentenbelasting. Geef de voorkeur aan de “grijze” (niet geadministreerde) economie door bijvoorbeeld rechtstreeks bij lokale boeren te kopen, actief deel te nemen aan wederzijdse hulporganisaties, vrije marktplaatsen te zoeken om uw diensten en producten aan te bieden (consumer to consumer business), ruilen, enz. Er bestaat bovendien niets beters voor gemeenschapsopbouw.
• Vervang het burgerlijk huwelijk door privécontracten: er is geen enkele fundamentele reden waarom de staat zich met familiezaken bemoeit.
• Gebruik bij voorkeur anonieme betaalmiddelen.
• Dien slechts de vrije markteconomie met uw talenten, negeer of boycot mogelijke overheidsopdrachten.
• Libertair onderwijs gaat uit van de aangeboren nieuwsgierigheid van (jonge) mensen en leert zelfredzaamheid. Stuur uw kinderen naar privéscholen die de waarden doorgeven die u deelt.
• Geef de voorkeur aan privé-vervoermiddelen (bijvoorbeeld Uber, Blablacar en Flixbus in plaats van gesubsidieerde bus- en treindiensten. Gebruik vaker uw fiets en loop indien mogelijk.

Print