photo D.H. Arancibia (Creative Commons)
We worden in deze tijd heel erg geconfronteerd met de zingevingsvraag. Ik heb zelf altijd het gevoel gehad dat het leven zin heeft. Maar waar dat nou op gebaseerd is? Geloof ik in het hiernamaals? Het eeuwige leven? Spiritualiteit? Wedergeboorte? Kwantumfysica? Ik kan er allemaal niet zoveel mee.
Met het materialistische wereldbeeld heb ik nog minder. Zijn wij een collectie van atomen, een schitterend ongeluk, het product van blinde natuurkrachten? Zo voelt het niet! De materialist zegt, ‘wij zijn ons brein’. Je kunt evengoed zeggen, ‘wij zijn onze atomen’. Wat zegt dat? Kun je uit die atomen verklaren wat wij als mensen aan hartstocht en emotie ervaren?
Materialisten zijn deterministen. Ze geloven niet in een vrije wil. Ze verklaren immers alles wat wij doen, wat we denken en voelen, wie we zijn, als een product van processen die buiten onze wil liggen. Dick Swaab, auteur van de populair-wetenschappelijke bestseller ‘Wij zijn ons brein’, zei in een interview met NRC Handelsblad (24 september 2019): “Natuurlijk, we hebben allemaal het idee dat we vrij zijn, met een doel en de mogelijkheid om vrije keuzes te maken. We leven met die illusies. Maar het blijven illusies. Je beslissingen worden onbewust genomen in het rechterdeel van je brein en pas een halve tot zeven seconden later dringt tot je bewustzijn door wat je besloten hebt. Vervolgens maak je er met het linkerdeel van je brein een verhaaltje bij dat logisch lijkt, maar het niet hoeft te zijn.”
Een bizarre uitspraak. Hoe stelt Swaab zich voor dat Shakespeare zijn toneelstukken heeft geschreven? Beethoven zijn symfonieën? Onbewust met het rechterdeel van hun brein, waarna zeven seconden later ineens ‘to be or not to be’ op papier verscheen, of ‘Alle menschen werden Brüder’? Swaab verwart hier geautomatiseerde processen met het vermogen van de mens om conceptueel te denken. De vrije wil is van toepassing op dat hogere denkniveau.
Ik weet niet hoeveel lezers bekend zijn met het werk van Ayn Rand, de in Rusland geboren Amerikaanse auteur van de romans The Fountainhead (enkele jaren geleden magistraal op het toneel gezet door Toneelgroep Amsterdam) en Atlas Shrugged, en bedenker van een filosofie die zij het Objectivisme noemde. Ik heb een tijd haar ideeën aangehangen. (Ik heb Ayn Rand zelfs nog een keer ontmoet, in Boston, in 1981, een jaar voor haar dood.) Rand moest niets hebben van religie. Ze was een vurig aanhanger van het ‘rationele denken’ als enige bron van kennis, en een uitgesproken hater van wat zij ‘mysticisme’ noemde. Toch, als je haar boeken leest, zitten ze vol mystiek. Ze branden van de ‘zingeving’.
Rand was dan ook geen determinist. Ze geloofde heilig in de vrije wil. Ze was ook een moralist. Ze propageerde deugden als eerlijkheid, onafhankelijkheid, productiviteit. De held van The Fountainhead, de eigenzinnige architect Howard Roark, was de belichaming van moed en integriteit. Hij liet zich nog liever aan het kruis nagelen dan dat hij zich iets gelegen liet liggen aan de opinies van anderen. Prachtig. Ik heb veel aan dit voorbeeld te danken gehad in mijn leven.
Maar waarom zou je moedig, integer, eerlijk en onafhankelijk zijn, als je een collectie bent van atomen? Waarom zou je nog liever je leven opofferen dan je principes te verloochenen, als je niet meer bent dan een product van de evolutie?
Rand had hier wel een antwoord op. Volgens haar is het uiteindelijk in je eigen belang – ‘bevorderlijk voor je eigen geluk en leven’ – om je rug recht te houden. Maar die verklaring bevredigt niet echt, want als je bereid bent om je leven te geven voor je idealen, dan doe je dat niet omdat het ‘bevorderlijk is voor je leven’!
Uiteindelijk worden integere mensen toch gedreven door een bepaalde mysterieuze vonk. Morele principes komen ergens vandaan, en dat is niet het rechterdeel van je brein. Ik verzoen me maar met het idee dat ik een gelovige materialist ben, een rationele mysticus. Dat ik geloof in de zin van het leven ook al zie ik er de zin niet van in. We hoeven toch niet altijd alles te begrijpen?
Deze column is eerder verschenen in De Andere Krant, nummer 3, 2023
